Plattdüütsch güstern - Weltspraak vun de Hansekooplüüd
'Güstern', dat heet: in de Tieden, as dat Plattdüütsche nich bloots bi Disch un in de Puuch gellen dä, man sowat as 'n 'Weltspraak' ween is - allerwegens daar, wo de Hansekooplüüd Hannel drieven dään. Weer ook de Tiet, wo de goden Börgerslüüd sülven dat Schrieven anfüngen - un wo se denn allens, wat to seggen un to schrieven weer, up Platt afmaken, bit hen na Recht un Gesett.
Un as se eerst mit Gutenberg sien 'Swarte Kunst' üm wüssen, mit dat Drucken vun Böker, dunn leggen se loos: plattdüütsche Böker hupenwies, un männicheen Book is noch wiet weg leest worrn.
'Güstern', dat heet avers ook: in de Johren, as dat mit dat grootorig Bleihen wedder vörbi weer un dat Hoochdüütsche uns Platt heel un deel daaldükert hett. Den enen weer dat topaß, den annern maleef nich. Un foorts harrn de Minschen sik in de Hoor. Vun dissen Striet vertellt ook Bernhard Raupach, de in sien Arbeit för de Hoge School 1704 för dull vun 't Ledder trecken dä, vunwegen: dat weer un weer nich recht, dat alle Welt so minnachtig up dat Plattdüütsche keken wörr. 'Plattdüütsch', dat bedüüd't nich eenfach de Spraak vun 'n platten Lannen. Nee, an un för sik is dat bloots de Spraak, wo ick dat, wat ick seggen will, 'kloor un düütlich un freeruut' seggen kann.
Dat weer Jacob Grimm, de för dat Plattdüütsche in 't Mittelöller dat Woort 'Mittelnedderdüütsch' funnen hett. Un vun sien Tiet af an heet dat nu bi all de Wetenschopslüüd so. Is de Naam för allens, wat dat an schreven Platt in 't Mittelöller gifft, ook wenn dat vun verscheden Slag is. In dissen Punkt mööt 'n uppassen: Dat Flach, wo se Platt snacken, un dat, wo se Platt ook schrieven dään, dat kümmt lang nich allerwegens övereen.
Wannehr hebbt se mittelnedderdüütsch snackt?
Mittelnedderdüütsch, dat is de Tiet, de wohrt vun dat 13. bit hen na dat 16./17. Johrhunnert. Dunntomalen hebbt se ehr Spraak ook düdesch, (nedder-) sassesch or nedderlendesch nöömt. Un schreven hebbt se maal so un maal anners - sowat as 'n Duden, wo 'n in nakieken kunn, wat richtig is, dat harrn se ja noch nich. Weer ook de Tiet, as de groten Steden ranwassen dään. De Kultuur vun de Ritters- un Eddellüüd güng up 'n Rest hier in 'n Noorden, un de Stadtbörgers, riek worrn mit Hannel un Wannel, bören kröönsch den Kopp tohööcht.
Utenannerholen mööt wi de fröhen Johren vun 't Mittelnedderdüütsche, bit sowat half dat 14. Johrhunnert dörch, denn de Tiet, wo dat richtig upbleihen dä, de liggt twüschen 1350 un 1550, un naasten noch de Tiet, wo dat wedder trüüchoors gahn dä. De treckt sik hen bit Enn dat 17. Johrhunnert - un daar füngen se al an un streden sik üm de Fraag, wat dat Plattdüütsche woll wat weert is or nich. Wo dat vun keem? De wat to seggen harrn, de köpen un verköpen wullen, de dään dat up Platt - wiet un siet, wo de Hansekooplüüd man henkemen. Un de weern vun 1350 bit 1550 allerwegens in 'n Noorden vun Europa togangen. Wenn de denn een Reken up Platt uutschrieven dään, denn so kunn dat meist jeedeen Hannelsmann lesen un verstahn, ook de in Gent un Brügge, London un Bergen, Reval or Nowgorod. Un: Platt weer nich bloots de Hannelsspraak, nee, dat weer ook de Spraak vun Recht, Geschicht un Kultuur, vun allens, wat wichtig weer up de Welt.
Sowat üm 1500 is denn dat Hoochdüütsche över Noorddüütschland kamen. De högern Lüüd - un de, de bloots wat sien wullen - wennen sik jümmer mehr de Spraak un Kultuur uut 'n düütschen Süden an. De düch jüm vörnehmer, 'höger', up jeden Fall beter. De Grund weer: De Musik bi Hannel un Wannel, de speel upmaal ünnen in 'n Süden. Daar müssen sik de Kooplüüd up instellen. Un foorts weer 't ook vörbi, dat de Hanse bi Geld un Politik dat Seggen harr. Un de Stadtbörgers müssen sik nu wedder mit de Försten rümslaan, de weern ja bi un maken sik breet. Un denn ook noch de Reformatschoon un de nee Mood' mit dat Bökerdrucken (veel mehr hoochdüütsche as plattdüütsche Böker kemen ruut) - weer allens in 'n Schaden för dat Plattdüütsche. De wat weer un wat harr, de müß un wull nu allens hoochdüütsch hebben. Eerst güng dat man üm de schreven Schrift; dat duur avers nich lang, denn wull he ook hoochdüütsch snacken. Un uplest wörr he up sien Heimaatspraak, dat ole Plattdüütsch, bloots noch vun baven daalkieken; dat weer em to minn worrn. Dat Enn vun 't Leed weer: Meist jedeneen in 'n düütschen Noorden kunn twee Spraken, man dat Plattdüütsche weer bloots noch wat för ringe Saken un ringe Lüüd.
Wokeen hett mittelnedderdüütsch snackt?
De mehrsten hier in 'n Noorden, hebbt wi seggt, kunnen twee Spraken - tominnst vun de, de een beten wat lehrt harrn -, un snackt hebbt se denn ook mehrstendeels platt. Man de Tippelpreester Berthold vun Regensburg, de sä al üm 1250 rüm, daz manic niderlender ist, der sich der oberlender sprâche an nimet.
Woll harrn Hoochdüütsch un Plattdüütsch in 't Hillige Röömsche Riek an un för sik datsülve Recht. Weer ook so, dat 'n vun de een na de anner Spraak översetten kunn. So steiht in den "Schryfftspiegel ... des neuwen stylums", de 1527 bi Gervais Kruffter in Köln ruutkööm, dat men ... tussen eynem Beyeren und Sassen eyn tolmetsch, dat heet: een Översetter, bruken müß. Un woans de twee Spraken sogoor hier in 'n plattdüütschen Lannen een mang de anner kamen weern, dat hett de Börgermester Vicke Bole uut Griepswoold 1528 kloor un düütlich wiest: Wenn de richtig schöön duun weer, füng he mit Hoochdüütsch an. Liekers: As dat mit de Hanse uut un vörbi weer, as de Welt rund üm Oost- un Noordsee to lütt worrn weer för Hannel un Wannel, daar wullen de Minschen hier in 'n Noorden vun ehr egen Spraak nich so veel mehr weten. De Eddelmannskultuur in 'n hoochdüütschen Süden, de düch nu ook den drögen Koopmann uut de plattdüütsche Hansestadt wat Beters. So kann 'n sik denn ook dat Wunnerwark verkloren, dat veel Dichterslüüd vun hier baven sik för ehr Schrieveree dunntomalen dat Hoochdüütsche uut 'n Süden annehmen dään. Ehr Plattdüütsch, menen se, kunn för grote Dichtung nich mehr dögen. Un: Een Schrief- un Rekenmester, de as Hermann Grothusen boren un tagen weer, de hett sik vun 1643 an - mit half hoochdüütschen Tungenslag! - jümmer bloots noch Grothausen schreven.
Woneem hebbt se mittelnedderdüütsch snackt?
De mehrsten vun de Lüüd, de so vun 1100 an na Oosten trecken dään, na Meckelborg un Pommern un wieder na 't Baltenland, de hebbt mittelnedderdüütsch snackt. Dat weet wi vun dat, wat se upschreven hebbt. Un an jüm ehr Schriefwies' kann 'n marken, wo se herstammen: vun West- or Oostfalen, Neddersassen or Holsteen.
Twüschen 1120 un 1550 weer ja dat Mittelnedderdüütsche de Spraak, wo dat up ankamen dä bi Hannel un Wannel - in 'n düütschen Noorden so un so, avers as schreven Schrift ook wieder weg, up dat grote Flach rund üm Oost- un Noordsee.
Na Noorden hen hett dat Mittelnedderdüütsche dat Freesche un dat Plattdäänsche wegdrückt. Een Tietlang hebbt doch sogoor de Dänen un Sweden bi 'n Hannel un up 't Amt dat Nedderdüütsche bruukt. In 'n Oosten stött dat Mittelnedderdüütsche an de Slawen ehr Spraken, in 'n Süden an 't Hoochdüütsche. Bloots in 'n Westen, na dat Mittelnedderlandsche röver, daar weet wi nich, wo de Grenz nu nipp un nau ween is.
Vergliekt wi dat mit de ooltsassische Tiet vörher, denn so is dat Flach, wo dat Nedderdüütsche gullen hett, in mittelnedderdüütsche Tiet orrig grötter worrn, na Oosten, Noorden un Noordwesten hen. In 'n Süüdwesten un Süüdoosten is de Grenz avers bleven as se weer. Dat Mittelnedderdüütsche in sik kann 'n updelen in: Westfäälsch, Oostfäälsch, Elv-Oostfäälsch, Noordnedderdüütsch, Süüd- un Mittelmäärksch.
Wat hebbt wi an mittelnedderdüütsche Texten?
Loosgahn deit dat mit Eike vun Repgow sienen Spegel der Sassen. Eike hett twüschen 1220 un 1224 upschreven, wat Recht un Gesett weer bi de Sassen. Gellen dä dat al veel länger, weer bloots nich swart up witt fastholen. Dacht weer dit Rechtsbook an sik för Oostfalen, man naasten is dat 'n Vörbild worrn ook för Länner wiet weg - so 'n Rechtsbook hebbt wi meist nich nochmaal in Düütschland. Un up Platt hett Eike schreven, indem dat he ook "den lüten al gemeine vore bringen" wull, wat se doon un laten müssen, dat se mit de annern Minschen torechtkemen, un dat se wüssen, wat se anners för Straaf lieden schullen. Up latiensch harrn se dat doch nich verstahn. Överhaupt wörr de Volksspraak Nedderdüütsch nu bilütten mehr gellen. Dat leeg ook daar an, dat de 'lütten' Eddellüüd un de Stadtbörgers sik suutje 'na baven' wrangen dään.
An 't Enn vun dat 13. Johrhunnert fungen denn ook de Schrieversminschen vun de Försten un de Hansesteden an un schreven ehr Uurkunnen up Platt, nich mehr up latiensch. Dat allermehrste vun de mittelnedderdüütsche Literatuur sünd denn ook so 'n Stücken, as 'n de bruken müß, dat Leven Dag för Dag in Ornung to holen - mit christlichen Sinn, versteiht sik. Denn keem vun 1460 an de 'kunst der prenterie' up, de Bookdruck. Nu müß 'n nich mehr allens mit de Hand afschrieven, wat to un to veel Tiet kösten dä. Nu trocken Wannerdruckers rüm, maal hierhen un maal daarhen. Un wat de Lüüd sik anners vertellt harrn, dat wörr nu in Böker bröcht. Daar kunn 'n amenn ja Geld mit bören. In de Böker upnahmen wörrn meist Geschichten, de de Lüüd al kennen dään. So 'n Böker wullen de Lüüd denn sachts ook köpen - wenn se dat Geld harrn un wenn se man lesen kunnen. Bloots: In 't 15. Johrhunnert weer ünner hunnert Minschen allerhööchstens een, de lesen kunn.
Un daarüm weern vun all de Böker, de up 'n Markt kemen, ook man 20 Perzent in 'n düütsche Volksspraak schreven. Un: Wenn wi bit hen na dat Johr 1500 üm un bi 3.000 Böker up Düütsch tellen köönt, denn so weern vun de man 10 Perzent nedderdüütsch. De nich lesen kunn, müß sik vörlesen laten. Or he müß mit de Biller tofreden sien. In sien Narrenschiff, een Book mit veel Biller in, schrifft Sebastian Brant daarüm extra: "Der Bildnis hab ich har gemacht, Wer yeman der die gschrift veracht, Oder villicht die nit kund lesen, Der siecht im Molen wol syn wesen."
Un: Düür weer dat Drucken man eenmaal, un wenn 't ook man een Blatt weer. De to 'n Bispill den Vocabularius vun Reuchlin hebben wull, de 1482 in Basel ruutkööm, de müß 2 Gulden 80 betahlen. Man, wat harr he daar anners allens för kriegen kunnt: 190 Pund Rindfleesch or 168 Pund Swienfleesch or 112 Pund Kalffleesch or 14 Schaaplammer or 40 Höhner or 2.550 Eier. So hebbt se denn ook vun de Böker jümmer man wenig Stücken maakt: Eerstlich, as se dat Drucken jüst lehrt harrn, bröchen se dat up 'n Stücker 300-500, an 't Enn vun 't Johrhunnert weern dat denn al goot un geern 1.000.
Över allens heet dat: De Literatuur vun disse Tiet, dat weer een Saak för de betern Lüüd - för den goden Börgersmann in de Stadt, de wat harr un wat sien wull, de ook een beten mehr lehrt harr, un de daarüm wat över harr för Kultuur un Literatuur. De vun de grote mittelnedderdüütsche Dichtung snacken will, kümmt an den Reynke de Vos nich vörbi. Is 'n Geschicht över de Welt, so leeg as se is, un de harrn sik de Hanselüüd nich sülven uutdacht, nee, se harrn se uut de Nedderlannen mitbröcht un eenfach uut 'n Mittelnedderlandschen in ehr egen Platt översett't - Reinaerts Historie harr dat Stück daar heten, un dat Översetten weer licht to. Sünnerlich de Druckerie in Lübeck, de sik dree Mohnköpp as Teken uutsöcht harr, hett 'n poor grootorige Böker maakt. Hüüt weet wi, daar hett een Koppel Mannslüüd achtersteken, de harrn wat to doon mit dat franziskaansche Katharinenklooster to Lübeck. Un Hans van Ghetelen hett so een hele Reeg vun de gröttsten mittelnedderdüütschen Texten druckt, to 'n Bispill den Lübecker Dodendanz vun 1489 (Des dodes dantz) un 1497 de öllste Arbeit na Sebastian Brant sien hoochdüütsch Narrenschiff (Dat narren schyp). Sünd alltomaal Böker, wo se de Lüüd sinnig un suutje wat bibringen wullen över een christlich Leven.
Schlagwörter zu diesem Artikel
Plattdeutsch
