Dat öllste Nedderdüütsch
"Plattdüütsch" or "Nedderdüütsch", dat is liekeveel: sünd twee Wöör för een Spraak. Dat öllste Nedderdüütsch, wat wi kennen doot, dat nöömt wi Ooltsassisch or Ooltnedderdüütsch. Un daar meent wi de Spraak vun de Sassen mit, den germaanschen Stamm. Vun dissen Stamm hett toeerst de Koortenmaler Ptolemäus snackt, so üm un bi 150 n. Chr. weer dat, as he de hele Eer teken dä.
De Landkoort, wo disse ole Schrieversmann den Namen vun den Stamm indragen hett, süht för uns hüüt sachts wat snaaksch uut, man: So stellen de sik dunntomalen nu maal de Eer vör. Na sien Koort seten de Saxones in'n Westen vun Holsteen, bavento noch up dree Eilannen daar, wo de Elv in de Noordsee geiht. Woans de Sassen denn över de Elv röver na Süden wannert sünd, dat is narms upschreven. De Naam Saxones, so schrifft dat Widukind vun Corvey in't 9. Johrhunnert, kümmt vun dat korte Sweert her, wo 'n bloots mit een Siet tohauen kann - "Sax" heet dat Ding. Wat för 'n Namen de Sassen sülven för ehr Spraak bruukt hebbt, dat weet wi nich. Uns is man dat latinsche lingua saxonica tokamen.
Wannehr hebbt de Lüüd ooltsassisch snackt?
Gifft so 'n un so 'n Slag Ooltsassisch, all na de Tiet. Fangt wi mit Ptolemäus an, denn sünd wi noch in vörooltsassische Tiet, sowat bi 150 n. Chr. Dat Ooltsassische wohrt denn bit hen na dat Johr 1200. Blootsen: Vun dat doore Vörooltsassisch kennt wi meist nix, daar sünd man bloots een poor Naams vun överbleven. Un de ole Kraam, den se hüüttodaags uut de Eer kleit, un dat, wat se an Literatuur daalschreven hebbt dunntomalen - helpt allens nix. Daar kannst ja nich an lehren, wo sik dat anhöört hett, wenn de Sassen in ehr Spraak snackt hebbt. Wat de Jägersmann up dat Bild seggen deit (is up een Emmer vun Missing uut Hemmoor), weet wi sodennig ook nich.
So veel avers weet wi förwiß: In disse Tiet, so twüschen dat 6. un dat 8. Johrhunnert, hett sik de Spraak in düütschen Lannen updeelt. Hier in 'n Noorden, in 't Ooltsassische, bleven to 'n Bispill de p, t un k so bestahn, as de germaanschen Vöröllern ehr bruukt harrn. Wieder na Süden to avers, in 't Oolthoochdüütsche, hebbt de Minschen daar anner Luuten vun maakt. De Wetenschopslüüd seggt, se hebbt disse Konsonanten 'verschaven'. Bi de Sassen bleev dat meist, as dat weer. Bi Tacitus, den röömschen Geschichtsschriever, steiht to lesen, dat weern dree germaansche Stämm west, de Reudigner, de Angeln un de Avionen - de harrn sik tohoopdaan, un daar weer denn de nee Sassenstamm uut worrn. Över den wat ruuttokriegen, köönt to 'n Bispill de Graffsteden helpen, de 'n up dat Flach an de Werser utbuddelt hett. Daar hebbt se Graffsteden so vun Suldaten un vun 'n Fru funnen - un an de sünd de Facklüüd allerhand över de Sassen wies worrn, woans de so leevt hebbt un so.
De wichtige Tiet vun dat Ooltsassische, dat is de Stremel vun 800 bit 1100. Tominnst stammt de allermehrste Schriefkraam, de uns nableven is, uut disse Johren. Un de Tiet achterna? Vun de weet wi rein goor nix: Vun 1100 bit 1200 gifft dat keen ooltsassische Literatuur. De Dichterslüüd uut 'n Sassenland, de in disse Tiet de Fedder ansetten dään, hebbt sik lever dat Hoochdüütsch vun jüm ehr Tiet anwennt. Ehr egen Spraak düch jüm to minn. Un na 1200 ward uut dat Ooltsassische denn suutje al dat Mittelnedderdüütsche.
Wokeen hett ooltsassisch snackt?
Kloor, dat weern de Sassen, ook wenn se dat Woort ooltsassisch sülven nich kennen. De Sassen ehr Naam, de bedüüd't so veel as "Sweertlüüd". Dat kümmt vun Sax, wat 'n Sweert to 'n Hauen weer. Un bavento. hett een wichtigen Gott bi jüm Saxnoth heten. Daar kann 'n an sehn: Dat weer di 'n Slag Lüüd, bi de höör de Striet mit bi dat, wo se an glöven dään. As se över de Elv röver weern, hebbt se denn ook mit veel Striet un 'n beten Verdrag daarför sorgt, dat se wiet un siet dat Seggen kregen.
Vun 't 5. Johrhunnert an sünd al welk vun de Sassen na de britische Insel rövertrocken un hebbt daar mehr as een lütt Riek up de Been stellt. An de Naams Essex (Oostsassenland), Sussex (Süüdsassenland) un Wessex (Westsassenland) kann 'n dat hüüt un dissen Dag noch aflesen. Veel Land hebbt se ook so üm un bi 530 an sik reten: Tohoop mit de Merowinger-Franken hebbt se daar de Thüringer un ehr Riek ünnerkregen. In 't 7. Johrhunnert stötten se denn uplest mit de Franken tohoop. Nu stünnen upmaal de germaanschen Franken, de al Christen worrn weern, batz gegen de germaanschen Sassen, de bi den olen Gloven blieven wullen. Enn dat 8. Johrhunnert, vun 772 bit 804, is daar een langen blödigen Striet bi ruutsuuert. Wunnen hett em Koorl de Grote.
De Sassen ünner ehren Vörmann Widukind müssen sik geven un Christen warrn. Wat daarna keem, weern to 'n Bispill de Bistümer Münster, Osnabrück, Paderborn, Minden, Bremen un Verden - un dat weern naasten de Steden, wo 'n Barg Ooltsassisch upschreven worrn is. In dat Capitulare Saxonicum vun 't Johr 797 ward denn ook uptellt, woans de Sassen ehr Rebeet updeelt weer: In 'n Westen seten de Westfalahi (Westfalen), de Ostfalahi (Oostfalen) in 'n Oosten bit ran an de Elv un de Saale, de Angaarii (Engern) weern linker- un rechterhand vun de Werser tohuus. Na Noorden hen, güntsiet de Elv, leven denn noch de Northliudi (Noordlüüd, d.h. Noordalbingier).
Woneem hebbt se ooltsassisch snackt?
In dat 9. Johrhunnert tominnst up dit Flach:
Ünnen in 'n Süden reckt dat Ooltsassische bit an een Linie, de geiht vun Olpe över Kassel na Merseburg lang. Wat dat mit disse Linie up sik hett? Vun daar uut na Noorden hett dat in ole Tiet -man mit Wöör vun hüüt -heten: Ik maak Eten un gah denn slapen. Na Süden avers: Ich mache Essen und gehe dann schlafen. Wat hier ünnerstreken is, wiest den Ünnerscheed twüschen de Spraken Hoochdüütsch un Plattdüütsch, so as he vun öllste Tieden an daar is. In 'n Noorden stött dat Ooltsassische an dat Ooltfreesche un dat Ooltdäänsche, na Westen hen geiht dat bit ran an 't Ooltnedderfränkische un nochmaal dat Ooltfreesche. Dat Ooltdäänsche is 'n noordgermaansche Spraak, all de annern Spraken sünd uut dat Süüdgermaansche ruutwussen. Bloots dat Ooltslawische, wo dat Ooltsassische in 'n Oosten an stöten deit, höört nich bi de germaansche Sprakenfamilie.
Wat hebbt wi an schreven Schrift up Ooltsassisch?
Dat allermehrste, wat in disse Tiet schreven worrn is, weer reinweg latiensch. Dat weer ja de Spraak vun de, de wat lehrt harrn un schrieven kunnen, un dat weern in eerste Reeg de Preesters. Jüm ehr Texten weern denn ook sünnerlich daarför dacht, de Christenlehr ünner 't Volk to bringen. Dat se daar beter de sassische Spraak vun 't Volk för bruukt harrn, füll jüm dörgahns nich bi in. Daarüm sünd de Texten up Ooltsassisch man heel dünn seit west. Över allens sünd man 'n Stücker 25 Texten up Ooltsassisch för uns nableven. Wiß doch, dat is man 'n lütten Deel vun dat, wat de Sassen upschreven hebbt, liekers: Mehr hebbt wi nich. Welk vun disse Texten wiest bloots 'n poor Wöör, annerwelk sünd orrig lang: De längste is een richtig dick Book mit över 'n Dumen 46.000 Wöör in. Dat is de Heliand, een grote Geschicht över dat Leven vun Jesus Christus - bloots dat Enn fehlt. Tellt wi allens tohoop, denn so kennt wi vun dat Ooltsassische nich mehr as 4.000 verscheden Wöör, un dat is wiß man 'n lütten Deel vun dat, wat de Sassen so Dag för Dag bruukt hebbt.
De ooltsassischen Texten kann een in veer Koppeln indeelen:
- Texten rundüm de Hillige Schrift
- Lütte Riemels (so wat as Spröök to'n Kureern un Tövern)
- Sakentexten (so wat för de Dööp, allerhand Verteeken vun Goot or Stüren)
- Glossen (Wöörlisten mit Översetten daarbi)
Uut de tweete Koppel 'n Bispill. Dat is een Segen, de wedder de Wörms (nesso) helpen schall. Mit de anner negen lütten Wörms (nessiklinon) schall de Worm vun dat leege Mark (marge) in de Knaken (ben) gahn. Foorts vun daar in dat Fleesch (flesg), achternah in de Huut (hud). Vun daar af geiht dat ruut uut den Lief. Wenn dat hinhauen deit, is de Worm ruut un dat Peerd kregel.
Schlagwörter zu diesem Artikel
Plattdeutsch
